KO-KREACJA ROZWIĄZAŃ: REWITALIZACJA PRZESTRZENI POSTINDUSTRIALNYCH

grafika: Julia Anna Parzonka

Przyszedł czas na podsumowanie ostatniego z zaplanowanych i przeprowadzonych w ramach procesu ko-kreacji warsztatu.

W zeszłym tygodniu odbyły się dwudniowe warsztaty online na temat rewitalizacji terenów postindustrialnych w Rybniku, dla których punktem wyjścia była obserwacja, że w Rybniku jest sporo terenów, na których do niedawna prowadzona była działalność przemysłowa, a które obecnie pozostają niezagospodarowane. Skutkuje to obniżeniem atrakcyjności niektórych dzielnic w związku z zakończeniem działalności kopalń lub dużych lokalnych firm przemysłowych. Równocześnie, przykłady z Polski i świata pokazują, że obszarom postindustrialnym można nadać nowe funkcje rekreacyjne, turystyczne czy biznesowe.

Podczas warsztatu, wspólnie z zaproszonymi ekspertami oraz mieszkańcami Rybnika, zastanowiliśmy się, jak sprawić, by zrewitalizowane tereny pogórnicze odpowiadały na oczekiwania lokalnych społeczności i przyczyniały się do rozwoju miasta lub dzielnicy, a sam proces był technicznie i finansowo możliwy do zrealizowania. Warsztat miał na celu wypracowanie zaleceń w projektowaniu i prowadzeniu procesu rekultywacji infrastruktury i terenów pogórniczych w Rybniku przy współudziale lokalnych społeczności.

Towarzyszyli nam w roli ekspertek i ekspertów:

1. Beata Tomas – UM Rybnik, Wydział Rozwoju – Referat Rewitalizacji
2. Jarosław Ogrodowski – społecznik, samorządowiec, ekspert ds. rewitalizacji pracujący m.in. w Rybniku
3. Izabela Domogała – członek Zarządu Województwa Śląskiego, odpowiedzialna za sprawy Europejskiego Funduszu Społecznego, rynku pracy, polityki społecznej, ochrony środowiska oraz inwestycji
4. Dorota Szatters – Naczelnik Wydziału Kultury i Dziedzictwa w Zabrzu
5. Bartłomiej Szewczyk – dyrektor Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu
6. Aldo Vargas-Tetmajer – Koordynator Krajowego Punktu Kontaktowego URBACT

Pierwszego dnia warsztatu omówiliśmy dotychczasowe działania rewitalizacyjne prowadzone w Rybniku, które rozpoczęły się stosunkowo wcześnie – już w 1999 r. udostępniona zwiedzającym została Zabytkowa Kopalnia Ignacy w Niewiadomiu. Kamieniami milowymi były natomiast dwie inicjatywy: realizowany w latach 2016-2019 projekt “Rewitalizacja miasta – nowa energia rybnickiej tradycji” oraz stworzony w 2017 r. Lokalny Program rewitalizacji. W Rybniku na obszarach zdegradowanych zamieszkuje aż ok. 25% ludności, co nadaje szczególną wagę procesom rewitalizacyjnym, zarówno w wymiarze przestrzennym, jak i społecznym. Dlatego równie istotne okazały się remonty i przywracanie dawnej świetności infrastrukturze pokopalnianej (np. Zabytkowa Kopalnia Ignacy, ale i osiedla patronackie na Paruszowcu czy w Niedobczycach), jak i programy animacyjne, edukacja regionalna i partycypacja społeczna.

Uczestnicy dyskusji podkreślali również, że procesy rewitalizacyjne wymagają przekrojowego podejścia i współpracy między różnymi sektorami, przy włączeniu odpowiednich Wydziałów Urzędu Miasta, Ośrodka Pomocy Społecznej, Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej, lokalnych liderów itd.  Sporym wyzwaniem jest zatem koordynacja działań oraz komunikacja między partnerami. Jest to szczególnie trudne w kontekście Rybnika, gdzie poszczególne dzielnice stanowią niejako zamknięte ekosystemy.

Kolejnym wyzwaniem zidentyfikowanym podczas warsztatu była kontynuacja rewitalizacji po zakończeniu projektu np. unijnego. Istotna jest tutaj świadomość konieczności pozyskania środków i prowadzenia zaplanowanych działań po zakończeniu wsparcia zewnętrznego.

Eksperci zauważyli, że Śląsk jest wyjątkowym regionem, gdzie nie ma wyraźnych podziałów między miastami, a mieszkańcy są bardzo mobilni. Niezbędna jest zatem również synchronizacja działań między miastami, aby nie powielać rozwiązań, a raczej stawiać na te unikalne,  które będą ściągać odwiedzających z całego województwa. Należy więc szukać pomysłów na podstawie wyjątkowych cech Rybnika, np. przyrodniczych.

Dyskusja zakończyła się konstatacją, że Śląsk potrzebuje planu rozwoju do 2050 r. Należy patrzeć przyszłościowo i ustalić spójną wizję tego, jaki region ma być za 20, 30 lat.

Drugiego dnia warsztatu dyskusja rozpoczęła się od pytania, w jaki sposób można zapewnić, aby działania rewitalizacyjne prowadziły do rozwiązań niebanalnych, ale równocześnie służyły lokalnym społecznościom. Podane zostały przykłady Birmingham czy Łodzi, gdzie rewitalizacja terenów zdegradowanych szybko doprowadziła do gentryfikacji i odpływu lokalnej ludności.

Eksperci zauważyli, że istnieje ryzyko związane z tym, że ambitne projekty rewitalizacji np. dużych kompleksów poprzemysłowych stają się po czasie ogromnym obciążeniem dla budżetu gmin, które nie są w stanie utrzymać odrestaurowanych budynków. Dzieje się tak wtedy, gdy założenia o wzmożonym ruchu turystycznym nie zostają zrealizowane lub zainteresowanie danym obiektem bardzo szybko znika.

Mając świadomość takich niebezpieczeństw, Rybnik postawił na wykorzystanie istniejącego dziedzictwa, kładąc nacisk na wzmacnianie lub rozwijanie funkcji społecznych. Stało się tak np. w przypadku odrestaurowanych osiedli patronackich, które zachowują swoją funkcję mieszkaniową. Ponadto, w Zabytkowej Kopalni Ignacy znajduje się nie tylko wystawa czy punkt widokowy, ale również społeczne centrum dla rodzin i seniorów, a w sprężarkowni mieści się świetlica środowiskowa.

Niezwykle inspirującym przykładem działań rewitalizacyjnych okazał się przypadek Zabrza. Kiedyś w mieście znajdowało się osiem kopalń, huta i dwie koksownie – dziś żaden z tych zakładów już nie funkcjonuje. Turystyka poprzemysłowa dynamicznie rozwinęła się w mieście, stając się trzecią flagową matką Zabrza obok Górnika Zabrze i kardiochirurgii w postaci zabrzańskich instytucji: Śląskiego Centrum Chorób Serca i Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii.  Założeniem rewitalizacji było stworzenie czegoś, co stanie się absolutnym wyróżnikiem w skali regionalnej, krajowej, a nawet europejskiej. Obecnie projekt rozpoczęty w 2008 r zbliża się ku końcowi: wydano łącznie 300 mln zł, w efekcie czego poddano rewitalizacji 10 km podziemnych korytarzy ponad 30 budynków oraz tereny plenerowe. Co ciekawe, nigdy nie powstał kompleksowy plan rewitalizacji, a działania prowadzone były wraz z pojawiającymi się możliwościami finansowania. Wśród największych problemów w tym procesie można wskazać na problemy własnościowe (zwłaszcza w kontekście obiektów podziemnych), brak środków finansowych i presja czasowa.

Obecnie Muzeum Górnictwa Węglowego realizuje bardzo istotne funkcje społeczne, m.in. prowadząc działania dedykowane górnikom. Muzeum zatrudnia do obsługi tras turystycznych i utrzymania dwóch kopalń stu kilkudziesięciu górników. Górnicy ci są również przewodnikami dla odwiedzających, dzięki czemu wzrasta autentyczność całego przedsięwzięcia. Muzeum zajmuje się również badaniami kultury górniczej oraz stara się również o wpisanie Barbórki na listę UNESCO. Takie działania konsolidują środowiska górnicze i pracowników muzeum, jako że celem jest również zachowanie tradycji górniczych, a nie tylko infrastruktury

Cały proces rewitalizacji w Zabrzu był pionierskim przedsięwzięciem, który wymagał ogromnej odwagi politycznej Pani Prezydentki Mańki-Szulik. Eksperci zgodzili się, że zbudowanie woli politycznej jest kluczowym elementem udanych działań rewitalizacyjnych, zwłaszcza długoterminowych. 

Na zakończenie warsztatu poprosiliśmy uczestników o zwięzłą rekomendację dla Rybnika w kontekście przyszłych działań rewitalizacyjnych prowadzonych w mieście. Jednym z zaleceń było takie modelowanie wydatków publicznych, aby jak najwięcej środków pozostało w mieście. Zwrócono również uwagę na to, aby projektując rozwiązania jednych problemów, nie generować nowych. W tym kontekście ważne jest postrzeganie rewitalizacji kompleksowo. Istotne okazały się kwestie włączania różnych partnerów w proces decydowania i projektowania rozwiązań, ale również postawienie precyzyjnej diagnozy, wspólne ustalenie jasnego celu i konsekwentne dążenie do jego realizacji, pomimo wszelkich przeciwności.

Ale przede wszystkim proces rewitalizacji powinien na każdym etapie opierać się o rozmowy z mieszkańcami i aktywne wsłuchiwanie się w ich potrzeby. Ostatecznie rewitalizacja ma służyć nie komu innemu, jak właśnie im.